24 sty

Historia

Archiwum zostało założone w 1925 roku, staraniem bpa Stanisława Łukomskiego, ówczesnego sufragana poznańskiego oraz archiwariusza diecezjalnego ks. Edmunda Majkowskiego, jako osobna instytucja diecezjalna, rządząca się własnymi prawami, posiadająca osobowość prawno-kościelną.

 

Warto jednak pamiętać, że historia Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu sięga XIX wieku, kiedy to pojawiła się idea zgromadzenia w jednej instytucji zabytków sztuki sakralnej Archidiecezji Poznańskiej i Gnieźnieńskiej. W roku 1898 zostało bowiem otwarte Muzeum Archidiecezjalne, w którym wyróżniono osobny dział dla zbiorów archiwalnych i bibliotecznych.

Następnym krokiem, jaki poczyniono ku rozwojowi instytucji archiwalnej, było powołanie w 1915 roku ks. Kamila Kantaka na urząd archiwariusza diecezjalnego. Już cztery lata później jego następcą został ks. Edmund Majkowski, dotychczasowy kierownik Muzeum Archidiecezjalnego. Przez kolejne sześć lat trwały prace nad utworzeniem biblioteki podręcznej dla powstającego archiwum, remontowany był budynek dawnej Akademii Lubrańskiego, który wkrótce stał się siedzibą instytucji. Spisany został również Statut Archiwum. Tym samym nadeszła długo oczekiwana chwila…

Dokument erekcyjny wystawił abp gnieźnieński i poznański, kardynał Edmund Dalbor, Prymas Polski, 13 X 1925 roku. Ks. Arcybiskup zwrócił się równocześnie z odezwą do duchowieństwa, zachęcając je, by poświęciło więcej uwagi badaniu historycznej przeszłości swoich kościołów i parafii. Powstawaniu tej instytucji towarzyszyła bowiem powszechna świadomość, że rozpoczyna swoją działalność placówka kościelna o szczególnym znaczeniu dla rozwoju nauki i kultury, tym bardziej, że była ona pierwszą tego typu w ówczesnych granicach Państwa Polskiego.

W myśl dokumentu erekcyjnego Archiwum miało podlegać bezpośrednio arcybiskupowi oraz mianowanym przez niego kuratorowi i dyrektorowi. Dyrektor miał być także, z racji swego urzędu, konserwatorem diecezjalnym wszystkich archiwów parafialnych i rzeczoznawcą w sprawach archiwalnych.
Uroczystości związane z otwarciem Archiwum odbyły się 27 maja 1926 roku. Pierwszym dyrektorem Archiwum został ks. Edmund Majkowski (1925 – 1933), po nim stanowisko to obejmowali kolejno: ks. Józef Nowacki (1933 – 1964), ks. Stefan Hain (1964 – 1971), ks. Marian Banaszak (1971 – 1990), ks. Konrad Lutyński (1991 – 2002), ks. Roman Dworacki (od 2002).

W początkowym okresie kładziono znaczny nacisk na gromadzenie i koncentrację archiwaliów, jednak już po objęciu stanowiska Dyrektora przez ks. prof. Nowackiego rozpoczęła się fachowa inwentaryzacja całego zasobu, umożliwiająca korzystanie ze zbiorów przez historyków.
Archiwum, tak jak i inne polskie instytucje naukowe, doświadczyło grozy okupacji hitlerowskiej; już we wrześniu 1939 r. zostało opieczętowane i przeznaczone do likwidacji. Zbiory uległy rozproszeniu, a w dużej mierze także zniszczeniu.

Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. około 250 dokumentów pergaminowych i co najmniej 25.000 dokumentów papierowych z XVI – XVIII w. spłonęło w gmachu Archiwum Państwowego dokąd zostały wywiezione przez okupanta. Zniszczeniu i rozproszeniu uległy także bogate zbiory kartograficzne (mapy, plany, rysunki) i znaczny zbiór dawnych pieczęci od XIII wieku począwszy. Trudu rewindykacji tych rozproszonych zbiorów podjął się po wojnie ks. prof. Nowacki, później także ks. Hain.

W okresie powojennym nastąpiła reorganizacja Archiwum. W 1964 r. wydzielono ostatecznie, w formie odrębnej instytucji, Muzeum Archidiecezjalne, a w 1974 r. oddzielono także zbiory biblioteczne tworząc Oddział Rękopisów i Starodruków Biblioteki Papieskiego Wydziału Teologicznego w Poznaniu, pozostawiając go jednak nadal w budynku i pod zarządem dyrekcji Archiwum.

Wraz z włączeniem Papieskiego Wydziału Teologicznego do Uniwersytetu Poznańskiego, także Biblioteka przyjęła nazwę Biblioteki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Obecnie w zbiorach Archiwum znajduje się 1085 dokumentów pergaminowych, z których najstarszy, wystawiony przez księcia Władysława Laskonogiego pochodzi z 1231 r. Dokumentów papierowych jest 14.114, listów 1.078 sztuk. Bardzo obszerny jest zbiór z okresu staropolskiego, zawierający rękopiśmienne księgi ilustrujące działalność centralnych urzędów diecezjalnych, których liczba wynosi 2.504 księgi. Obszerniejszy jest jeszcze zbiór akt nowożytnych. Oprócz akt pochodzących z urzędów centralnych znajdują się w nim także akta organizacji i stowarzyszeń kościelnych, których centrale w okresie międzywojennym znajdowały się w Poznaniu. Przechowuje się tu także ogromny zbiór akt parafialnych, z których wydzielono osobny zbiór, ponad 1.700 ksiąg metrykalnych.

W latach siedemdziesiątych, gdy dyrektorem był ks. prof. Marian Banaszak, zorganizowano w Archiwum pierwszą pracownię introligatorsko-konserwatorską. Rozpoczęto oprawianie XIX – wiecznego zespołu akt z Kancelarii Arcybiskupiej. Przystąpiono także do systematycznej konserwacji najbardziej zniszczonych ksiąg staropolskich. W 1992 r. zaczęto stosować nową metodę konserwatorską przy wzmacnianiu kart i uzupełnianiu ubytków masą papierową.

Niezwykle ważnym okresem dla Archiwum jeśli chodzi o kwestie udostępniania archiwaliów były lata 70. XX w. kiedy to cały zbiór archiwaliów z okresu staropolskiego został zmikrofilmowany, podobnie zresztą jak zbiór ksiąg metrykalnych, co łącznie składa się na liczbę 1 tys. rolek. Rozpoczęto opracowywanie informacyjnych baz komputerowych. Od 1997 r. Archiwum posiada własną kartę w Internecie, na której oprócz najpotrzebniejszych informacji o funkcjonowaniu instytucji znajdują się także bazy danych, w tym katalog ksiąg metrykalnych. Dodatkowym rozwiązaniem wprowadzonym w Archiwum w roku 2010 (w celu ograniczenia czasu oczekiwania na jednostki) jest możliwość zamawiania materiałów archiwalnych poprzez przesłanie elektronicznego rewersu.

Stopniowo, począwszy od roku 2009 zasoby Archiwum fotografowane były aparatem cyfrowym. Po kolejnych trzech latach proces reprografii został jeszcze bardziej unowocześniony. Dziś do digitalizacji używany jest specjalny skaner do materiałów archiwalnych. Opisowi i porządkowaniu tychże dokumentów elektronicznych służy wykonany na zamówienie Archiwum program komputerowy.

Od 2007 roku Archiwum Archidiecezjalne ulokowane jest na Ostrowie Tumskim przy ul. ks. Ignacego Posadzego 2, w wyremontowanym budynku, przystosowanym do jego potrzeb i wyposażonym w nowoczesny sprzęt. Przeprowadzka ta była pokłosiem złożonego w 2005 roku wniosku o dotację, w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Inwestycja ta została w 75% sfinansowana przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

Podstawą działalności naszej instytucji jest nowy Statut Archiwum, który został ogłoszony 25 września 2004 roku.